Hilal Görgün
 

 Lexo këtë artikull në PDF

STUDIMET MBI MUHAMMEDIN S.A.V.S. NË BOTËN PERËNDIMORE

 

Që nga fillimet, studimet mbi Pejgamberin Muhammed (s.a.v.s.) në Perëndim janë zhvilluar duke u nisur nga paragjykime të ndryshme. Burimi i këtyre paragjykimeve qëndron në fyerjet e ashpra, madje edhe në shprehjet blasfemuese të përdorura nga klerikët dhe drejtuesit hebrenj e të krishterë, të cilët, përballë përhapjes së Islamit, nisën ta humbnin gjithnjë e më shumë ndikimin e tyre. Këto shprehje u përsëritën ndër shekuj dhe, nën një titull nënçmues, krijuan një literaturë të gjerë me përmbajtje denigruese (P. Alphandéry, f. 261-277).

W. Montgomery Watt thekson se ndër të gjithë personalitetet e mëdhenj që ka njohur historia, askush nuk është fyer aq shumë sa Pejgamberi Muhammed (s.a.v.s.) (Muhammad at Madina, f. 324). Nga ky këndvështrim, shkrimet për të përbëjnë një shembull të qartë të shtrembërimit të fakteve dhe të përshkrimit të rremë të historisë. Madje, fyerja është zgjeruar deri edhe mbi emrin e tij, duke u përdorur forma të ndryshuara si Maphomet, Mahound, Baphomet dhe Bafum, të cilave u atribuohej një kuptim negativ dhe poshtërues, për t’i vënë kështu mbiemra denigrues (Cohen, f. 207-208; EJd., VI, 91).

Ndër të krishterët, vepra e parë mbi Pejgamberin Muhammed (s.a.v.s.) konsiderohet libri De haeresibus i Gjonit nga Damasku, John of Damascus (v. 749), i cili njihet si “babai i fundit i kishës”. Në këtë libër ai pohonte se Muhammedi (s.a.v.s.) ishte një profet i rremë, se ai e kishte njohur Dhiatën e Vjetër dhe të Re nëpërmjet një murgu arian (Bahira) dhe se kishte shpallur një doktrinë heretike, ndërkohë që, sipas tij, nuk ekzistonte asnjë provë për pretendimin se iu zbrit ndonjë libër nga qielli. Këto pikëpamje u përsëritën vazhdimisht nga autorët pasardhës. Ndër veprat kryesore të kësaj tradite përmenden Refutatio Mohammedis (i njohur edhe si Refutation du Coran ose Confutatio Alcorani) i Nikitasit bizantin dhe Chronographia e Theophanes Rrëfyesit. Po ashtu, një traktat që nga orientalistët i është atribuar Abdulmesih b. Ishak el-Kindiut, i cili sipas dijetarëve muslimanë nuk i përket atij në formën e vet origjinale, zë një vend të veçantë në këtë gjini (DİA, XXVI, 38-39).

Edhe hebrenjtë dhe të krishterët e Spanjës kontribuan dukshëm në përhapjen e pikëpamjeve negative për Pejgamberin Muhammed (s.a.v.s.) dhe Islamin në Perëndim. Megjithëse, duke jetuar nën sundimin musliman, ata kishin mundësi të njiheshin me të dhëna të sakta, armiqësia e tyre ndaj Islamit i shtyu të krijonin një literaturë të mbështetur mbi tregime të shpikura, gënjeshtra dhe shpifje. Në këtë kuadër përmenden Liber apologeticus martyrum i Eulogiusit të Kordovës në shekullin IX dhe Indiculus luminosus i Paul Alvarusit. Gjurmë të këtij diskursi gjenden edhe në poemën epike prej mijëra vargjesh Chanson de Roland, e cila u përhap në mbarë Evropën dhe ku rrëfehet se si Rolandi, nipi i Karlit të Madh (Charlemagne), u vra gjatë fushatës së vitit 778 kundër muslimanëve të Andaluzisë, duke u tradhtuar nga një prej njerëzve të tij të afërt. Në këtë poemë gjenden shumë pasqyrime të pavërteta dhe shpifëse kundër muslimanëve.

Një nga faktorët që ndikoi më së shumti në përhapjen e informacionit të pasaktë mbi Islamin dhe Pejgamberin Muhammed (s.a.v.s.) në Perëndim ishin edhe kryqëzatat. Nga kjo periudhë njihet veçanërisht mbledhja e kryer nga Peter the Venerable, kryeabati i Cluny-t, i cili, me qëllim që të krijonte një bazë të fortë për shkrimet polemike kundër Islamit, përpiloi një koleksion që sot është i njohur me emrin “Toledo-Cluny Collection”. Kjo antologji, e cila mund të konsiderohet si një ndër të parat në fushën e vet, përfshinte vepra si Liber generationis Mahumet, Doctrina Mahumet dhe Summa totius haeresis Saracenorum, së bashku me një përkthim në latinisht të Kur’anit (EI², VII, 379) si dhe versionin latin të traktatit të atribuar Abdulmesih b. Ishak el-Kindiut, i shkruar, sipas pretendimeve, për mbrojtjen e krishterimit.

Vincent de Beauvais, në veprën e tij Speculum historiale, mblodhi tregimet për Pejgamberin Muhammed (s.a.v.s.) që ruheshin në kronikat e manastireve dhe përcilleshin brez pas brezi, duke u mbështetur ndër të tjera edhe te traktati i atribuar Kindiut të lartpërmendur. Kjo vepër pati ndikim të madh në Perëndim. Në shekullin XIX, Sir William Muir e përktheu këtë traktat në anglisht me titullin The Apology of al-Kindy (London, 1882).

Ndërkohë, ndikim të konsiderueshëm lanë edhe vepra të tjera letrare si poezia Vita Mahumeti (ed. F. Hübner, Historische Vierteljahrschrift, Neue Folge XXIX, Leipzig 1935, f. 441-490) e Embrico von Mainzit, Otia de Machomete (ed. R. B. C. Huygens, Sacris Erudiri, VIII, 1956, f. 286-328) e Gautier de Compiègnet, si dhe libri i Guibert de Nogentit, Gesta Dei per Francos et cinq autres textes (ed. R. B. C. Huygens, Tumholti 1996), i cili në kuadrin e një përshkrimi mbi Kryqëzatën e Parë përfshinte një kapitull të posaçëm kushtuar Pejgamberit Muhammed (s.a.v.s.). 

Që nga shekulli XIII, veprat e para letrare me karakter lirik që u shkruan mbi Pejgamberin Muhammed (s.a.v.s.) përmbanin një numër të madh shpifjesh. Ndër to, më e famshmja është padyshim Komedia Hyjnore e Dantes. Edhe biografitë imagjinare të Pejgamberit (s.a.v.s.), të cilat filluan të qarkullonin drejt fundit të shekullit XIII, ishin të mbushura me shpifje. Autorë si Alexandre du Pont, Brunetto Latini, Jacobus de Voraigne dhe Marsile de Padoue, në shkrimet e tyre, paraqitën pretendime të pabazuara, si p.sh. se Pejgamberi (s.a.v.s.) kishte qenë skllavi i një të pasuri që, pasi e braktisi krishterimin, u bë musliman; ose se ai kishte qenë një kardinal që, ngaqë nuk u zgjodh papë, e themeloi Islamin si një fe të rreme për hakmarrje ndaj kishës katolike; ose, sipas një versioni tjetër, ai ishte një i pasur iranian që e shpiku një fe të re për të penguar që kisha lindore të lidhej me papatin.

Në letërsinë e periudhës së Renesancës, Islami paraqitet kryesisht si feja e turqve dhe Pejgamberi Muhammed (s.a.v.s.) përmendet brenda këtij konteksti. Martin Lutheri hartoi një numër të madh predikimesh dhe shkrimesh mbi turqit dhe besimet e tyre. Në veprën e tij të vitit 1529, me titull Eine Heerpredigt wider den Türken, ai i përshkruan turqit si “një dënim“ i dërguar nga Zoti për ta ndëshkuar papën dhe si “adhurues të djallit”, duke bërë lutje që të shpëtonte prej tyre.
Në mesin e shekullit XVII, në një libër që besohet se u shkrua nga Alexander Ross (Hamadeh, f. 48), me titull A Brief Sketch of the Life and Death of Mahomet, The Prophet of the Turcs, and Author of the Alcoran, Accompanying the Translation of the Koran, Pejgamberi Muhammed (s.a.v.s.) paraqitet si profeti i turqve dhe si autor i Kur’anit.

Po ashtu, me nisjen e lëvizjeve reformuese brenda krishterimit, figura e Pejgamberit (s.a.v.s.) dhe Islami u përdorën si element polemik në debatet mes katolikëve dhe protestantëve. Katolikët, në përpjekje për t‘i kritikuar protestantët, pohonin se Muhammedi (s.a.v.s.) ishte një lloj “protestanti i hershëm” dhe se protestantët ishin “saracenët” e kohës së tyre. Nga ana tjetër, protestantët, duke përdorur akuza të rënda kundër Pejgamberit (s.a.v.s.) dhe muslimanëve, përpiqeshin të tregonin se ishin po aq armiq të Islamit sa edhe katolikët, madje duke pretenduar se bashkëpunimi me turqit bëhej pikërisht nga katolikët (shih Lewis, f. 90). 

Në Evropën e shekujve XVII-XVIII vërehet një rritje e shpejtë e numrit të librave që e trajtojnë Islamin dhe Pejgamberin Muhammed (s.a.v.s.), megjithatë pothuajse të gjithë përbëjnë përsëritje të asaj që ishte shkruar më parë. Ndër ta, veprat që kanë rëndësi për ndikimin e tyre mbi shkrimet pasuese janë: The First State of Mahumedism: or, An Account of the Author and Doctrines of that Imposture e kryepeshkopit të Coventry-t, Lancelot Addison, e botuar fillimisht pa emër autori (London 1678) dhe më vonë me emër, duke pasur disa ribotime; The True Nature of Imposture fully Display’d in the Life of Mahomet: With a Discourse annex’d for the Vindication of Christianity from This Charge. Offered to the Consideration of the Deists of the Present Age e Humphrey Prideaux (London 1697); La vie de Mahomet: traduite et compilée de l’Alcoran, des traditions authentiques de la Sona, et des meilleurs auteurs arabes e Jean Gagnier (I-II, Amsterdam 1732); si edhe Histoire de la vie de Mahomet e François Henri Turpin (I-III, Paris 1773-1779).

Gjithashtu, historiani i njohur anglez Edward Gibbon, në veprën e tij gjashtëvëllimshe The History of the Decline and Fall of the Roman Empire (I-VI, London 1776-1788), ia kushtoi një pjesë të veçantë Islamit dhe Pejgamberit Muhammed (s.a.v.s.); kjo pjesë më vonë u botua veçmas me titullin Life of Mahomet (New York 1879).

Në Perëndim, veprat e para që kishin një natyrë pjesërisht më neutrale mbi Pejgamberin Muhammed (s.a.v.s.) u shkruan në shekullin XVI nga mendimtari francez Guillaume Postel dhe juristi francez Jean Bodin. Që nga fillimi i shekullit XVII, me zvogëlimin e kërcënimit turk ndaj Perëndimit, filluan të shfaqeshin studime që i afroheshin një imazhi disi më pozitiv të Pejgamberit Muhammed (s.a.v.s.). Teologu J. H. Hottinger, mendimtari francez Pierre Bayle, orientalisti holandez Adrien Reland dhe gjuhëtari anglez George Sale e ndoqën pjesërisht këtë qasje. Megjithatë, veçanërisht Sale - i cili e përktheu për herë të parë Kur’anin në anglisht dhe në hyrjen e punimit të tij bëri shpjegime të gjera mbi Kur’anin - nuk hezitoi t‘i shtrembëronte ajetet kur’anore dhe ta akuzonte Pejgamberin (s.a.v.s.) për mashtrim.

Vepra e parë që paraqet mendime plotësisht pozitive mbi Pejgamberin Muhammed (s.a.v.s.) është studimi i mjekut anglez Henry Stubbe, i cili ofron një përshkrim të lindjes dhe zhvillimit të Islamit duke iu referuar jetës së Pejgamberit (s.a.v.s.), si dhe e mbron atë dhe fenë e tij nga shpifjet e të krishterëve: An Account of the Rise and Progress of Mahometanism with the Life of Mahomet and a Vindication of Him and His Religion from the Calumnies of the Christians (ed. Hafiz Mahmud Khan Shairani, London 1911). Stubbe, mik i filozofit të njohur Thomas Hobbes, librin e shkroi pak kohë pas përfundimit të luftërave tridhjetëvjeçare në Evropë (1673), në një periudhë përçarjeje të krishterësh, por nuk arriti ta botojë gjatë jetës së tij. Në dy pjesët e para të veprës ai i trajton periudhat e hershme të judaizmit dhe krishterimit; në pjesën e tretë jep informacione mbi strukturën historiko-gjeografike të Arabisë dhe mbi muslimanët (saracenët); ndërsa pjesa e mbetur i përshkruan ngjarjet që nga lindja e Pejgamberit (s.a.v.s.), hixhretin në Medinë, luftërat, Haxhin e Lamtumirës, vdekjen e tij, karakterin e Pejgamberit (s.a.v.s.), shpifjet e të krishterëve, Kur’anin dhe mrekullitë e Pejgamberit (s.a.v.s.). Stubbe pohon se Pejgamberi (s.a.v.s.) tregoi aftësi të shkëlqyera udhëheqëse dhe se informacionet për të nuk përputheshin me ato që të krishterët kishin shpërndarë deri atëherë. Sipas Stubbe, mësimi i Pejgamberit (s.a.v.s.) mbështetet mbi parimin e besimit në një Zot të vetëm, pa ortak.

Biografia e dytë që i qaset Islamit dhe Pejgamberit (s.a.v.s.) me një qasje pozitive i përket Count de Boulainvilliers. Në veprën e tij ai e paraqet Pejgamberin (s.a.v.s.) si një mendimtar të lirë, i cili themeloi një fe natyrore dhe të arsyeshme. Sipas Boulainvilliers, Pejgamberi (s.a.v.s.) ishte një gjeni, ligjvënës i madh, një pushtues dhe një udhëheqës doktrina e të cilit mbështetet mbi parimet e drejtësisë dhe tolerancës (Reeves, f. 147-148; EI², VII, f. 384).

Më pas, ndër studimet që e trajtuan jetën e Pejgamberit Muhammed (s.a.v.s.) nga një këndvështrim pozitiv dhe mbrojtës, mund të përmenden: Thomas Carlyle, On Heroes, Hero-worship and the Heroic in History (London 1840, Ligjërata II: “The Hero as Prophet. Mahomet: Islam”, 8 maj 1840); John Davenport, An Apology for Mohammed and the Koran(London 1869); R. Bosworth Smith, Mohammed and Mohammedanism (London 1874); J. C. Archer, Mystical Elements in Mohammed (New Haven 1924).

Jeta e Pejgamberit Muhammed (s.a.v.s.) në letërsinë perëndimore, përveç poezive, ka qenë gjithashtu temë e një numri të madh veprash teatrale dhe romanesh, të cilat zakonisht e paraqesin atë në mënyrë denigruese. Më e famshmja ndër to është drama e Voltaire-it Le fanatisme ou Mahomet le prophète (Lille 1741). Megjithatë, në këtë vepër shihet se sulmi kryesor i Voltaire-it nuk ishte drejtuar kundër Pejgamberit (s.a.v.s.), por kundër papës së kohës, gjë që papa nuk e kuptoi dhe madje e përgëzoi Voltaire-in për veprën e tij. Drama u shfaq tri herë në skenë, por më pas u hoq për shkak të presionit të klerit. Në veprat e tjera të tij, Voltaire e paraqet Pejgamberin Muhammed (s.a.v.s.) si ligjvënës, si sundimtar fitimtar dhe si prijës fetar (prift), duke e vënë në dukje madhështinë e tij dhe duke e theksuar veçanërisht tolerancën që e karakterizonte (EI², VII, 384).

Në shekullin XIX, në Perëndim, konsolidimi i historiografisë si një disiplinë e pavarur shkencore përkoi me shtimin e studimeve orientalistike. Në këtë periudhë u zbuluan dhe filluan të përdoren si burime themelore veprat e autorëve klasikë të sīres dhe megāzīve si Ibni Hishami, Vakidiu, Ibni Sa‘di dhe Taberiu, duke u marrë si bazë në studimet për lindjen e Islamit dhe jetën e Pejgamberit Muhammed (s.a.v.s.). Megjithatë, qasja e re nuk solli një ndryshim thelbësor nga periudhat e mëparshme: Pejgamberi (s.a.v.s.), krahas imazhit të trashëguar negativ, u paraqit kryesisht vetëm si një reformator shoqëror dhe ekonomik. Disa nga veprat e kësaj periudhe janë: Abraham Geiger, Was hat Mohammed aus dem Judenthume aufgenommen? (Bonn 1833); Gustav Weil, Mohammed der Prophet, sein Leben und seine Lehre (Stuttgart 1843) dhe Historisch-Kritische Einleitung in den Koran (Bielefeld 1844); Washington Irving, The Life of Mahomet(London 1851), Mahomet and His Successors (New York 1868); Aloys Sprenger, The Life of Mohammad from Original Sources (Allahabad 1851), Das Leben und die Lehre des Mohammad nach bisher grösstentheils unbenutzten Quellen (I-III, Berlin 1861-1865), Mohammed und der Koran. Eine psychologische Studie (Hamburg 1889); Sir William Muir, The Life of Mahomet (I-IV, London 1858-1861; vepra u përmblodh më pas nga Thomas Hunter Weir [Edinburgh 1912]); Theodor Nöldeke, Das Leben Muhammeds. Nach den Quellen populär dargestellt (Hannover 1863); Ludolf Krehl, Das Leben des Muhammad (Leipzig 1884); Hubert Grimme, Mohammed (I-II, Münster 1892-1895), Mohammed. Die weltgeschichtliche Bedeutung Arabiens (München 1904); P. Eugène Lamairesse – Gaston Dujarric, Vie de Mahomet d’après la tradition (I-II, Paris 1897-1898); P. de Lacy Johnstone, Muhammad and His Power (Edinburgh 1901).

Në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX, në studimet e orientalistëve u vu re një prirje për t’i nënshtruar kritikës veprat e hershme të muslimanëve mbi sīren, hadithin dhe tefsirin. Si pasojë e kësaj qasjeje, Kur’ani, i cili shihej si vepra themelore e Pejgamberit Muhammed (s.a.v.s.), herë-herë u reduktua në një lloj autobiografie, ndërsa shumica e haditheve u konsideruan si të sajuara. Ndër punimet e këtij lloji, të cilat patën ndikim edhe mbi studiuesit pasues, mund të përmenden: Ignaz Goldziher, Muhammedanische Studien (I-II, Halle 1889-1890), “Muhammad und der Islam” (Vorlesungen über den Islam, Heidelberg 1910, fq. 1-34); David Samuel Margoliouth, Mohammed and the Rise of Islam(New York-London 1905); Hermann Reckendorf, Mohammed und die Seinen (Leipzig 1907); Henri Lammens, Quran et tradition: Comment fut la composée de la vie de Mahomet (Paris 1910), Mahomet fut-il sincère? (Paris 1911); Frantz Buhl, Muhammeds liv (København 1903, përkth. Hans Heinrich Schaeder, Das Leben Muhammeds, Leipzig 1930); Leone Caetani, Annali dell’Islam (I-X, Milano-Rome 1905-1926); Tor Andrae, Die Person Muhammeds in Lehre und Glauben seiner Gemeinde (Stokholm 1918), Muhammed hans liv och hans tro (Stokholm 1930; Mohammed Sein Leben und Sein Glaube, Göttingen 1932; përkth. Theophil Menzel, Mohammed: The Man and His Faith, New York 1936; përkth. Jean Gaudefroy-Demombynes, Mahomet, sa vie et sa doctrine, Paris 1945).

Në Perëndim ashtu si edhe në botën islame, për ndikimin që kanë ushtruar mbi shumë autorë, veprat e mëposhtme kanë një rëndësi të veçantë dhe janë përkthyer në një numër të madh gjuhësh: Émile Dermenghem, La vie de Mahomet (Paris 1929), Mahomet et la tradition islamique (Paris 1955); W. Montgomery Watt, Muhammad at Mecca (Oxford 1953), Muhammad at Medina (Oxford 1956), Muhammad: Prophet and Statesman (London 1961); Rudi Paret, Mohammed und der Koran: Geschichte und Verkündigung des arabischen Propheten (Stuttgart 1957).

Jeta e Pejgamberit Muhammed (s.a.v.s.) në gjysmën e dytë të shekullit XX dhe në fillim të shekullit XXI ka qenë gjithashtu temë e një numri të madh studimesh në Perëndim. Disa prej tyre janë: Régis Blachère, Le Problème de Mahomet, essai de biographie critique du fondateur de l’Islam (Paris 1952); Maurice Gaudefroy-Demombynes, Mahomet(Paris 1957); Maxime Rodinson, Mahomet (Paris 1961); Annemarie Schimmel, Und Muhammad ist sein Prophet(Düsseldorf 1981); La vie du prophète Mahomet (Colloque de Strasbourg 1980; Paris 1983); Michael Cook, Muhammad(Oxford 1983); Philip C. Almond, Heretic and Hero: Muhammad and the Victorians (Wiesbaden 1989); Edmond Rabbath, Mahomet: Prophète arabe et fondateur d’État (Bejrut 1989); Karen Armstrong, Muhammad. A Biography of Prophet (London 1991); David Benjamin, Muhammad in der Bibel (München 1992); Roger Caratini, Mahomet (Paris 1993); Francis E. Peters, Muhammad and the Origins of Islam (Albany 1994); Uri Rubin, The Eye of the Beholder: The Life of Muhammad as Viewed by the Early Muslims. A Textual Analysis (Princeton 1995), The Life of Muhammad(Aldershot 1998); Clinton Bennett, In Search of Muhammad (London 1998); William E. Phipps, Muhammad and Jesus: A Comparison of the Prophets and Their Teachings (London 1996); Hartmut Bobzin, Mohammed (München 2000); Philippe Aziz, L’homme du Coran: Vie et enseignement de Mahomet (Paris 2001); Barnaby Rogerson, The Prophet Muhammad (London 2003).

Ekzistojnë gjithashtu edhe biografi të Pejgamberit Muhammed (s.a.v.s.) të shkruara nga disa dijetarë muslimanë që kanë jetuar në Perëndim: Muhammed Hamidullah, The Battlefields of the Prophet Muhammad (Woking 1953), Le prophète de l’Islam (I-II, Paris 1378/1959); Seyyed Hossein Nasr, Muhammad: Man of Allah (London 1982); Martin Lings, Muhammad: His Life Based on the Earliest Sources (London 1983).

Përveç këtyre, janë përgatitur një numër i madh artikujsh, librash dhe tezash doktorature që përmbledhin dhe e vlerësojnë listën e studimeve mbi Pejgamberin (s.a.v.s.) (shih bibliografinë më poshtë).
 
 
 
 
 
BIBLIOGRAFIA
 
H. Stubbe, An Account of the Rise and Progress of Mahometanism (ed. Hafiz Mahmud Khan Shairani), Lahore 1954.
P. Martino, “Mahomet en France au XVIIe et au XVIIIe siècles”, Actes du XIVe congrès des orientalistes en Alger, Paris 1907, III, f. 206-241.
P. Alphandéry, “Mahomet-antichrist dans le moyen âge latin”, Mélanges Hartwig Derenbourg (1844-1908), Paris 1909, f. 261-277.
L. Leixner, Mohammed in der deutschen Dichtung (tezë doktorature, 1932), Karl-Frazens-Universität Graz.
B. P. Smith, Islam in English Literature, Beirut 1939.
J. W. Fück, “Islam as an Historical Problem in European Historiography Since 1800”, Historians of Middle East (ed. B. Lewis – P. M. Holt), London 1962, f. 303 e tutje.
R. W. Southern, Western Views of Islam in the Middle Ages, Cambridge 1962.
Muhammad Maher Hamadeh, Muhammad the Prophet: A Selected Bibliography (tezë doktorature, 1965), The University of Michigan.
A. Wessels, A Modern Arabic Biography of Muhammad, Leiden 1972.
W. M. Watt, Muhammad at Mecca, Oxford 1972.
W. M. Watt, Muhammad at Medina, Oxford 1972.
M. Rodinson, “A Critical Survey of Modern Studies of Muhammad”, Studies on Islam (ed. Merlin L. Swartz), New York 1981, f. 23-85.
La vie du prophète Mahomet, Paris 1983.
S. H. Griffith, “The Prophet Muḥammad, His Scripture and His Message, According to the Christian Apologies in Arabic and Syriac from the First Abbasid Century”, po aty, f. 99-146.
G. Troupeau, “La biographie de Mahomet dans l’œuvre de Barthélemy d’Édesse”, po aty, f. 147-157.
Argyriou, “Éléments biographiques concernant le prophète Muḥammad dans la littérature grecque des trois premiers siècles de l’hégire”, po aty, f. 159-182.
Munawar Ahmad Anees – Alia N. Athar, Guide to Sira and Hadith Literature in Western Languages, London-New York 1986.
Maher Jarrar, Die Prophetenbiographie im islamischen Spanien: Ein Beitrag zur Überlieferungs- und Redaktionsgeschichte, Frankfurt 1989.
Bibliographie der Deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde (ed. Fuat Sezgin), Frankfurt am Main 1990-91, II, f. 248-270; VII, f. 242-257.
Zafar Ali Qureshi, Prophet Muhammad and His Western Critics: A Critique of W. Montgomery Watt and Others, Lahore 1992, I-II, shih Indeksi.
D. Norman, Islam and the West: The Making of an Image, Oxford 1993, shih Indeksi dhe bibliografia.
Jabal Muhammad Buaben, Image of the Prophet Muhammad in the West: A Study of Muir, Margoliouth and Watt, Leicester 1996.
M. R. Cohen, Haç ve Hilal Altında: Ortaçağlarda Yahudiler (përkth. Ahmet Fethi), İstanbul 1996, f. 207-208.
M. Reeves, Muhammad in Europe, Reading 2000, f. 86-87, 119-134, 147-148, 150-152, 163-165, 239-240.
The Biography of Muhammad: The Issue of the Sources (ed. H. Motzki), Leiden 2000.
R. G. Hoyland, “The Earliest Christian Writings on Muḥammad: An Appraisal”, po aty, f. 276-297.
J. J. Saunders, “Mohammed in Europe – A Note on Western Interpretations of the Life of the Prophet”, History: The Journal of the Historical Association, XXXIX, London 1954, f. 14-25.
A. Guillaume, “The Biography of the Prophet in Recent Research”, IQ (The Islamic Quarterly, London), I (1954), f. 5-11.
R. Paret, “Recent European Research on the Life and Work of Prophet Muhammad”, JPHS (Journal of the Pakistan Historical Society, Karachi), VI (1958), f. 81-96.
B. Lewis, “Gibbon on Muhammad”, Daedalus, CV/3, Massachusetts 1976, f. 89-101.
Fr. Buhl, “Muhammed”, İA (İslâm Ansiklopedisi, İstanbul), VIII, f. 452-470.
“Apologetics”, EJd. (Encyclopaedia Judaica, Jerusalem 1972-78), III, f. 192-194.
Haim Hillel Ben-Sasson, “Disputations and Polemics”, po aty, VI, f. 91.
Noth, “Muḥammad”, EI² (The Encyclopaedia of Islam (new edition), Leiden 1954-2002), VII, f. 377-381.
Trude Ehlert, “Muḥammad”, po aty, VII, f. 381-387.
Yusuf Şevki Yavuz, “Kindî, Abdülmesîh b. İshak”, DİA (Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1988-2016.), XXVI, f. 38-39.
 
 

Burimi: 
Türkiye Diyanet Vakfı Islam Ansiklopedisi, Ankara 2020, vëll. 30, f. 474-476.
 

Rreth autores:
Hilal Görgün ka lindur në Acıpayam të Denizlit. Ka mbaruar Fakultetin e Teologjisë pranë Universitetit të Ankarasë (1984). Duke fituar bursën e doktoraturës të Fondacionit Turk për Çështje Fetare (Türkiye Diyanet Vakfı), shkoi në Gjermani. E përfundoi doktoraturën e integruar në Universitetin e Lirë të Berlinit (Freie Universität Berlin) më 1995. Që nga viti 1995 ka punuar si hulumtuese në Qendrën për Studime Islame (İSAM) dhe si autore-redaktore në Enciklopedinë Islame të TDV-së (DİA). Në vitin 2015 u emërua në Departamentin e Historisë të Fakultetit të Letërsisë pranë Universitetit të Qytetërimit të Stambollit (İstanbul Medeniyet Üniversitesi). Aktualisht është pedagoge në të njëjtin departament. Libri i saj: Die Politische Rolle der Azhar in der Sadat Ära 1970-1981 (Bot. İSAM, Stamboll 1998).


Nga turqishtja:
Rehan Neziri