Dr. Ismail BARDHI

 

NËN BARRËN E MENDËSISË RELATIVIST-PRAKTICIST

(Shkas: Fillimi i vitit të ri hixhri)
 

"Atij i luten ata që janë në qiej dhe në tokë, në çdo çast Ai gjendet në çdo gjë.
                                        Po cilën dhunti të Zotit tuaj mohoni?!"

(er-Rrahman, 29-30)

Nëse hedhim një vështrim kritik mbi ne dhe mbi kohën tonë, mbi kufijtë shpirtërorë dhe përcaktimet e botës së nesërme, do të gjendemi para një panorame të gjerë të aktivizmit prakticist në të cilën është vështirë të vërehen përcaktimet e forta dhe konstantat e qarta, të cilat do të ishin themel dhe mbështetje e të nesërmes. Çdo gjë bëhet dhe zhvillohet "nga dita në ditë", nga rasti në rast, nga situata në situatë. Në të vërtetë dëgjohen edhe zëra më seriozë, ceken parime konstante, përmenden drejtësia, përparimi dhe siguria, mirëpo jeta rrjedh sikur nuk ka asgjë nga këto; përkundrazi, sikur kjo mos të jetë as e nevojshme. Veprimi kompenson çdo gjë: i mbulon dhe fsheh gjithë ato mangësi dhe lëshime të prakticizmit bashkëkohor dhe të relativizmit jetësor. E kështu nuk është vetëm në sferën e jashtme, shoqërore-politike; e njëjta gjë ndodh edhe në rrjedhat e mendimit bashkëkohor, në fe, në art, në filozofi, në shkencë dhe kulturë. Mungojnë fryma dhe shpirti, themele dhe parime vlerësuese të cilat do ta jepnin vulën e përhershmërisë dhe të vlerës. Kështu, më së shpeshti çdo gjë jeton nga dita në ditë, pa ambicie dhe aftësi më të mëdha për t'u imponuar, për të qëndruar ose, më mirë, që vërtet të vlejë. Përkundrazi, relativizmi dhe prakticizmi sikur e fshijnë stabilitetin, atyre u intereson efekti i çastit, i momentit dhe i situatës.

Kjo, si duket, dalëngadalë ka kaluar në gjendje të përgjithshme, në vetëdijen dhe mentalitetin e njeriut të sotëm, kështu që ai as nuk e vëren se është kështu, gjegjësisht se mund të jetë edhe ndryshe. Ose, më saktësisht, edhe kur e vëren, konsideron se kjo është normale dhe se ashtu duhet të jetë. Koha dhe "moda", e as mos t'i përmenim jehonat e çfarëdolloj mendimesh dhe filozofish që kanë sjellë deri te koha dhe "moda" e këtillë, e bëjnë të veten, ato lënë gjurmë të thella mbi vetëdijen dhe jetën.

Në gërshetimin e këtillë të të bërave jetësore dhe të ngjarjeve historike vështirë është që dikush të ngrihet mbi mjedisin e vet, t'i rezistojë ecurisë ekzistuese dhe, përkundër çdo gjëje, të kërkojë konstanta të sigurta dhe përcaktime të forta të mendimit dhe jetës, parime këto "të përhershme" të njeriut dhe të njerëzimit. Tekefundit, në çka të thirret kur nuk ka, siç thonë, pikë të fortë dhe kritere të sigurta me të cilat do të llogaritej dhe nga të cilat do të nisej? P.sh. estetika që nga fillimi i shekullit 20. ka kaluar në relativizëm, kur parimi i vjetër i artit për unitetin e "të bukurës, të mirës dhe të vërtetës", nuk kishte ku të mbështetej fuqishëm; kur ideja për bukurinë absolute e humbi prototipin e saj, mbi të cilin arti ndërtohej me shekuj të tërë. Herët a vonë ky relativizëm apo ndonjë i ngjashëm i kaploi edhe sferat e tjera, kështu që sot ka rastin të imponohet në përgjithësi, madje edhe aty ku nuk do të pritej.

Dhe vërtet, nëse e shikojmë realitetin tonë fetar, apo më saktësisht atë teologjik- refleksiv, ndjejmë ndikimin e fuqishëm, në mos valën e njëjtë, të prakticizmit dhe relativizmit bashkëkohor të cilët, si edhe në sferat e tjera, sa për dukje i kompensojnë shumë mangësi të gjendjes dhe kuptimit të tillë, por që në realitet pas vetes lënë zbrazëti të thella. Kjo në këtë çast nuk mund të vërehet lehtë, sepse në horizontalen bashkëkohore muslimane mjaft ndjehet edhe vertikalja (Shpallja). Nga ana tjetër, në dukje shpesh përjetohet fotografia e zbukuruar. Kjo aq më tepër që psikologjizimi, gjegjësisht angazhimi, veprimi dhe praktika bashkëkohore në sytë e njeriut të sotëm zënë vend të lartë. Ato edhe tregojnë disa rezultate, mirëpo, për një kohë më të gjatë, në shteg më të gjatë, nuk mund të ndërtohet pa themele të forta, të sigurta. Askush nuk mund të thotë se ato themele nuk ekzistojnë, por vetëm parashtrohet pyetja se nëse vazhdohet kështu, a do të "ekzistojnë" ato themele nesër, d.m.th. a do të jenë të dukshme, të pranueshme, a do të mund të llogaritet në to. Sepse, lëshimet e gjeneratës sonë në mënyrë më të prekshme do t'i ndjejë ardhmëria. Prandaj sot përveç veprimit dhe praktikës duhet të vijojë edhe një konceptim më i fuqishëm teorik teologjik i njeriut dhe i botës, ndërlidhje jetike dhe mendimore e njeriut me vertikalen mbi të cilën ndërtohet horizontalja. Prakticizmi është i gjymtë, psikologjizimi i tepërt nëse nuk i ndjek realiteti më i thellë i cili është në gjendje t'i motivojë dhe frymëzojë praktikën, angazhimin dhe veprimin. Ky realitet në rastin tonë do të duhej të ishte teocentrik, që këtu unë do ta quaja - teosferë. Përndryshe edhe teologjisë do të mund t'i ndodhë ajo që qysh moti i ka ndodhur estetikës: e ka shpërfillur prototipin e vet dhe është thërrmuar në detin e përjetimeve subjektive. Ndërsa është e qartë se me rënien e teologjisë do të binte dhe çintegrohej edhe dhënia religjioze, shpallja do të "tretej" në detin e "përjetimeve religjioze" personale.

Nuk dëshiroj të jem profet ogurzi apo kritik i njëanshëm. Ky është më tepër paralajmërim sesa konstatim, sepse do të ishte tepër e guximshme të përfundohet se teologjia relativizohet për shkak se aty-këtu në mënyrë implicite lihet anash mundësia e vërtetë për premisa të forta dhe të vërteta të sigurta. Mirëpo, nuk është e tepërt të tërhiqet vërejtja se të gjithë ne nga pak trashëgojmë nga kjo botë dhe mentalitet i ri, të cilat kriteret e tyre të vlerësimit i zhvendosin nga premisat e forta kah konkretizmi dhe prakticizmi jetësor, duke rënë kështu spontanisht në subjektivizëm dhe relativizëm, të cilët gjithnjë e më shumë e përcaktojnë klimën dhe kuptimin publik. Ndërsa pikërisht ajo klimë dhe ai kuptim bëhen model për gjeneratat e reja, për ne, dhe kështu në mënyrë të dukshme apo të padukshme veprojnë edhe mbi përjetimet tona religjioze, madje edhe mbi bisedat, diskutimet dhe konkluzat tona teologjike. Është indikative nëse p.sh. në tubimet, kurset, shkollat, mbledhjet teologjike ose vazet/lutjet më tepër flitet për përvojën personale, sesa për vetë thelbin dhe porosinë e fesë, për shpalljen dhe praninë e Zotit, për shkencën e sigurt dhe arsyeshmërinë e saj të fuqishme. Ngase fenë duhet lajmëruar, bartur, interpretuar dhe mësuar në mënyrë të qartë dhe kuptimplote. Prandaj edhe vihet në kurse, shkohet në shkolla. Natyrisht, duhet pasur edhe qasje më të gjerë në mjedisin konkret, e prandaj nuk duhet anashkaluar prapaskenën psikologjike dhe strukturën sociologjike të një ambienti dhe kohe të caktuar, por kjo nuk është teo-logos, ato janë vetëm mjete që realiteti teologjik më mirë të realizohet, të japë fryte të mira.

Tekefundit, askush i mençur nuk është kundër praktikës humane fetare, kundër dëshmisë së porosisë muslimane në të a.q. mishërim horizontal, praktik të Islamit, në horizontalen e jetës. Nuk duhet dhe nuk mund të kemi gjë kundër metodave të reja, bashkëkohore dhe aktivitetit human të institucionit fetar. Këtu bëhet fjalë për realitetin e prekshëm me anë të të cilit gjykohet edhe për themelet më të thella të porosisë islame dhe për pranueshmërinë e konceptit islam në përgjithësi. Praktika jetësore është mjaft e rëndësishme në kuptimin islam të botës. Pra, nuk jemi kundër përvojës, dëshmisë dhe praktikës islame, mirëpo skajshmëritë janë skajshmëri. Nuk guxojmë ta harrojmë artikulimin dhe afirmimin e vertikales - takimin me Zotin - për çka pa dyshim me rëndësi është edhe horizontalja, veprimi horizontal i Islamit. Edhe njëra edhe tjetra janë të nevojshme, njëra pa tjetrën çalon. Mirëpo ashtu siç sot që më shumë ndjehet vala e prakticizmit, paralajmërimi ynë nuk ka të bëjë aq shumë me vetë praktikën, sa me përcaktimet themelore të vetëdijes dhe veprimit tonë musliman, me premisat e sigurta të fesë. Duke mbajtur llogari për vlerat e përbotshme, për gjithë atë që e quajmë sferë e gjerë e horizontales, teologjia jonë bashkëkohore do të duhej më tepër të flitnin për vetë vertikalen, për Zotin dhe vërtetësinë e Tij, duke e frymëzuar kështu praktikën me premisa dhe parime të sigurta. Natyrisht, ajo e folur duhet të dalë nga totaliteti i përvojës njerëzore, i cili mban llogari për të gjitha aspektet e qenies njerëzore, konceptimin dhe përjetimin e tij, nëpërmjet thellësive empirike-psikologjike të shpirtit njerëzor, pa i nënvlerësuar ose, thënë më mirë, pa pasur frikë që ekzistimi i Zotit dhe realiteti religjioz të ndriçohen dhe shtjellohen sa me qasjet jetësore aq edhe me ato të drejtpërdrejta mendore. Duke u mbajtur fuqishëm për veprimin dhe metodën personale, teologjia është e thirrur që ta artikulojë botën e vet, që në mënyrë të afërt ta shprehë teo-logosin e vet, dhe kësisoj t'i ofrojë mbështetje besimtarit bashkëkohor dhe praktikës së gjerë muslimane. Kjo do të ishte kundërpërgjigjja më e mirë ndaj prakticizmit dhe relativizmit të tepëruar, të cilët në përmasa më të gjera gjithnjë e më shumë harrojnë se realiteti i Zotit është kriter edhe i realitetit njerëzor.

Edhe një çështje me rëndësi, çështja e prezentimit, argumentimit dhe përjetimit të vet ekzistimit të Zotit, gjegjësisht arsyeshmërisë së pranimit të fesë sot qëndron nën barrën e skepticizmit dhe të neopozitivizmit. Pas periudhës triumfaliste të apologjetikës, sot kemi rënë në një skajshmëri tjetër, në dyshimin dhe mosbesimin, në të dyshuarit e fjalëve dhe arsyetimeve të kuptueshme. Duke e larguar racionalizmin racionalist dhe pozitivizmin e vetëbesuar, si duket e kemi larguar edhe çdo veprim racional, rrugën dhe metodën në qasjet ndaj Zotit. Nuk kemi besim në metafizikën dhe reflektimin, sikur Zoti, si i tillë, vërtet është i paarritshëm dhe i pakapshëm a priori për çdo njeri, në nivelin e të kuptuarit dhe të menduarit të zakonshëm njerëzor. Pa dyshim teologët nuk e mohojnë Zotin, por ata sot më tepër kërkojnë strehim në kur'anizëm, misticizëm, përvojën personale apo madje edhe karizmatizëm. Njësoj si poetët të cilët shërbehen me meta-gjuhën, shumë teologë shërbehen me meta-teologjinë: në vend që të thonë, ata poetizojnë dhe premtojnë.

Këtu do të mund të thoshit se ka pak teprim. Po, ka, por a nuk është e çuditshme nëse teologët dhe filozofët me ironi flasin për qasjet racionale ndaj Zotit? Rrugët e besimit dhe të mosbesimit janë të ndryshme, të gjera dhe misterioze njësoj siç është i gjerë dhe misterioz njeriu me tërë qenien e tij. Asnjë rrugë nuk do ta "zbulojë" dhe nuk mund ta "zbulojë" Zotin. E dimë, Zoti në vete është fshehtësi, mister. Prandaj pajtohem se Zotin nuk duhet "tematizuar". Ai tejkalon çdo temë, çdo lëndë hulumtimi. Mirëpo, konsideroj se teologjia bashkëkohore duhet pandërprerë - sidomos sot - t'i kërkojë dhe ndriçojë të gjitha rrugët dhe mënyrat që shpien nga Zoti, paçka se ato mund të quhen të përvojës, psikologjike, filozofike, njerëzore, transcendente, jetësore ose mistike... Natyrisht, dikujt do t'i konvenojë njëra, e dikujt tjetra, ndërsa dikujt - që është plotësisht e kuptueshme ngaqë nuk ekziston ndonjë rrugë ekzakte për ekzistimin e Zotit - nuk do t'i konvenojë asnjëra. Në të vërtetë, vetëm besimtari për të cilin ekzistimi i Zotit është i qartë (mubejjin), nuk do të kërkojë rrugë të reja e as që do t'i vlerësojë rrugët dhe metodat e vjetra, sepse, siç thamë, rrugë ekzakte nuk ka, ndërsa evidentja nuk ka nevojë për kurrfarë arsyetimi. Mirëpo, në ditët tona kur materializmi me aq vetëpëlqim hedh parullat: "Zoti është i tepërt, i panevojshëm", "Zoti nuk mund të dëshmohet", "Zoti është trillim" (hasha) e të ngjashme, ose kur për Zotin me të madhe flasin edhe ata që nuk e besojnë dhe respektojnë, është për t'u habitur që mendimtarët muslimanë gjithnjë e më shumë "ikin" nga ballafaqimi mendimor, nga besimi në arrtitjet njerëzore të realitetit religjioz. Është e qartë se ata janë nën ndikimin e botës dhe të mentalitetit bashkëkohor, në të cilin, edhe përkundër falimentimit të pozitivizmit, metafizika, mendimi dhe filozofia ngecin pas shkencave natyrore, praktikës, eksperimentit dhe përvojës, kështu që as që dëshirojnë që në mënyrë serioze të paraqiten para publikut "të huaj".

Përkundër të gjithë kësaj, teologjia, dhe në kuptimin më të gjerë edhe mendimi musliman, do të duhej të vepronin ndryshe. Sepse, ç'duhet teologjia nëse nuk është në gjendje ta arsyetojë dhe argumentojë, dua të them: njerëzisht ta artikulojë dhe në mënyrë të kapshme ta ndriçojë ekzistimin e Zotit? Po e përsëris se nuk bëhet fjalë për kurrfarë veprimi apo prove matematikore, bëhet fjalë vetëm për argumentim dhe afirmim të praktikës dhe mendimit religjioz. Kjo na mungon, ndërsa sot është aq e nevojshme. Pa këtë gjithnjë e më shumë futemi dhe do të vazhdojmë të futemi në relativizëm, misticizëm dhe prakticizëm. Teologët, si dhe shkrimtarët dhe mendimtarët e tjerë muslimanë, do të duhej ta thyejnë heshtjen e imponuar për Zotin. Vetëm me afirmim të arsyeshëm të Zotit dhe parimeve të fuqishme muslimane që bazohen mbi të, bashkëkohësia dhe ardhmëria jonë do t'i ikin dhe do t'i rezistojnë barrës së rrezikshme të mentalitetit relativist-pozitivist i cili po na shtyp dhe na nënçmon në fe, në kulturë, në shtetësi.

Tekefundit, aty ku vihen në dyshim vetë themelet e fesë duhet që edhe mbrojtja e saj të zhvillohet jo në skajet dhe në temat dytësore, por nga vetë themeli, sepse: "Allahu nuk e ndryshon gjendjen e një populli, derisa ai të mos e ndryshojë vetveten" (er-Ra'd, 11).


29.12.2008